U bent hier

Kotosa is een uitnodiging tot zelfreflectie

Hoe respectvol gaan wij om met ouderen uit een andere cultuur? En hoe kunnen wij onszelf daarin bijsturen?

Het begrip ‘cultuurgevoelige zorg’ is vakjargon. ‘Is dat dan een andere zorg dan de gewone zorg?’, vroegen de vrouwen van De Mangoboom in Bloei ons met lichte verontwaardiging. Werken met minderheden - of het nu gaat om mensen met een migratie-achtergrond, een beperking of ouderdom - is steeds weer een confrontatie met je eigen waarden en normen, vooroordelen en cultuur. Dat is precies wat de film doet: Kotosa houdt een spiegel voor aan iedereen in de zorgen hulpverlening en nodigt uit tot zelfreflectie. Hoe respectvol gaan wij om met ouderen uit een andere cultuur? En hoe kunnen wij onszelf daarin bijsturen?

Praten over discriminatie en racisme helpt

Bied intervisie aan

Deel verhalen met elkaar

Erken expertise

Praten over dicriminatie en racisme helpt

Alle vrouwen in de film getuigen over dagelijkse discriminatie op de werkvloer, over kleine en grote voorvallen waar zij zich permanent moeten tegen wapenen. Zij maakten dit vroeger al mee tijdens hun studies en opleiding, bij sollicitaties en aanwerving, als ondergeschikte of als leidinggevende. Hun ervaringen worden bevestigd door onderzoek. Racisme is bij wet verboden. Maar dagelijkse discriminatie schuilt in kleine dingen en is vaak moeilijk te vatten. Hoe kan de zorgsector hier gepast mee omgaan, preventief en curatief?

Praten over racisme vraagt de inspanning om zich te verplaatsen in de ander

De eerste stap is de feiten erkennen. Ook in de zorgsector spelen racisme en discriminatie een rol. Al is de verschijningsvorm niet altijd eenduidig en voelt niet iedereen dat op dezelfde manier aan. Daarom is het belangrijk om telkens na te gaan wat er precies speelt. Enkele voorbeelden.

  • Het gebeurt telkens weer dat ouderen weigeren om verzorgd te worden door een zwarte verpleegster. Vindt die oudere dat zulke verpleegsters minder competent zijn? Of is het eerder omdat ze die verzorgende nog nooit gezien hebben en er niet vertrouwd mee zijn? Blanke verpleegsters komen ook situaties tegen, dat ze zich afgewezen voelen. Wat is de achtergrond van een afwijzing: discriminatie of onzekerheid?
  • Afrikaanse ouderen voelen zich vaak slecht behandeld of genegeerd door verzorgenden. Staan zij wel degelijk als laatste in de rij omdat ze zwart zijn? Worden ouderen ongelijk behandeld omwille van hun afkomst? Of is het eerder dat verzorgenden te weinig tijd hebben om met iedereen een praatje te doen, wat bij Afrikaanse ouderen extra gevoelig ligt?

Dergelijke voorvallen bespreken, is niet waardenvrij. Het is gevoelige materie. Praten over racisme is vaak kwetsend en kan polariserend werken. Wat voor de ene discriminatie is, is dat niet zomaar voor de andere. Er vallen soms snel verwijten dat iemand ongevoelig is, of dat iemand in de slachtofferrol kruipt. Maar er samen over praten kan ook verrijkend zijn. Dat vraagt de inspanning om zich te verplaatsen in de positie van de ander, om ruimte te laten voor andere visies en om de eigen gevoelens niet als norm te

poneren. Niet-kwetsende communicatie is een essentiële vaardigheid in onze diverse samenleving.

Bied intervisie aan

Wie voor anderen zorgt, moet in de eerste plaats voor zichzelf zorgen. In veel zorgberoepen bestaat een lange traditie van intervisie: samen ervaringen uitwisselen, moeilijke momenten delen, knelpunten bespreken, feedback geven en krijgen. Personeelsleden die hun vragen en verzuchtingen in vertrouwen kunnen delen, bieden elkaar steun om elke dag weer goede zorg te verlenen. Wordt daar voldoende tijd en ruimte voor gemaakt?

Bij elke nabespreking van de film met zorgverleners borrelt die nood aan intervisie op. Twee voorbeelden:

  • Een studente verpleegkunde van Afrikaanse afkomst getuigt: ‘Wanneer ik bij een oudere Afrikaanse dame binnen ga, voel ik me plots geremd. Want zij ziet mij als Afrikaanse verpleegster, met alle culturele verwachtingen die daarbij horen – bij een Belgische verpleegster heeft ze die verwachtingen niet, want die kent Afrika niet. Als jongere behoor ik respect te tonen voor ouderen, wat eigenlijk betekent dat ik haar niet kan verzorgen. Want in Afrika worden ouderen door leeftijdsgenoten verzorgd. Als een jongere dat doet, wordt dat als vernederend ervaren. Ik weet dus dat ik hoe dan ook tekort zal schieten. Bij Belgische ouderen heb ik die verlegenheid niet.’
  • Een stagiaire van Afrikaanse afkomst vertelt over een blanke mevrouw die zei dat ze ‘niet door die zwarte wil verzorgd worden’. Daarop getuigt een Belgisch meisje dat zij ook als eens ‘geweigerd werd’ door een Marokkaanse dame. Haar vraag klonk helder: ‘Als dat eerste voorval racisme is, is dat tweede dat dan ook?’

De intervisievraag is hoe je daar mee omgaat. Patiënten verkiezen meestal iemand die ze kennen, waar ze vertrouwd mee zijn. Er spelen ook persoonlijke gevoeligheden mee zoals schaamte, man-vrouw-vragen, intimiteit, dezelfde taal spreken, eenzelfde godsdienstige achtergrond hebben, enzovoort. In hoeverre hou je daar rekening mee? Of hoe ga je in tegen beledigende taal, of tegen het vooroordeel dat iemand minder deskundig zou zijn omwille van afkomst of huidskleur? De vorming van medewerkers eindigt niet bij hun opleiding, zeker niet als het over culturele verschillen gaat. De beste vorming is om met hun ervaringen aan de slag te gaan door uitwisseling, zelfreflectie en intervisie.

Hebt u intervisievragen over cultuurgevoelige zorg?
  • Het Steunpunt Cultuursensitieve Zorg biedt open intervisies aan.
  • Het Kenniscentrum WWZ wil altijd samen met u uw intervisievragen bekijken en op zoek gaan naar een passend antwoord. Indien mogelijk ontwikkelen we een aanbod op maat.

Deel verhalen met elkaar

Actief luisteren is een kerncompetentie in het sociaal werk en de zorg. In onze superdiverse samenleving krijgt dit een extra dimensie. Mensen hun verhaal laten vertellen, is een blijk van erkenning en respect. Het raakt hun wezen en hun waardigheid. Ouderen blikken altijd terug op hun kinderjaren. De omgeving waar ze opgroeiden bepaalt mee hoe ze hun oude dag beleven. Ouderen met een migratie-achtergrond hadden als kind een heel ander beeld over hun oude dag dan wat de westerse samenleving hen brengt. Om de noden van mensen te begrijpen, hun reacties en gedragingen te kunnen plaatsen en om misverstanden te voorkomen, is hun geschiedenis vaak een sleutel tot begrip.

Hoeveel van onze Belgische ouders en grootouders hebben de Tweede Wereldoorlog niet meegemaakt, en zijn daar als kind door getekend? Ook migratie is vaak een traumatische ervaring. Welke omstandigheden drijft iemand ertoe zijn geboorteland te verlaten? Waarom vertrekken mensen – oorlog, armoede, politieke vervolging? Wat laten ze achter? Hoe verloopt hun tocht? Welke drama’s beleefden ze in hun thuisland of onderweg? Hoe zijn ze hier, al dan niet toevallig, terecht gekomen? Hoe probeerden ze een nieuw leven op te bouwen in hun nieuwe thuisland? Hoe getekend zijn ze door aanpassing en heimwee? Migreren laat altijd sporen na. Mensen dragen dit mee, tot op hun oude dag.

In onze superdiverse samenleving leven we steeds meer samen met mensen die niet dezelfde geschiedenis delen. De ‘vaderlandse geschiedenis’ die op Belgische scholen onderwezen wordt, verschilt erg van die van een groot deel van de bevolking. Bij blanke senioren, voor wie Congo altijd een Belgische kolonie was, leven nog veel ingesleten vooroordelen. Terwijl bij Congolese ouderen het koloniaal verleden nog sterk doorwerkt. Of de genocide in Rwanda. Wij weten wel dat die er geweest is, maar wat betekent dat voor iemand die dat heeft meegemaakt, die is moeten vluchten, wiens familie vermoord is, die nog altijd niet veilig terug kan? Migranten komen vaak uit landen met veel politieke onrust en slepen een hele geschiedenis mee. We kunnen elkaar enkel begrijpen als we openstaan voor elkaars geschiedenis en elkaars invulling van wat het leven zinvol maakt.

Interesse in verhalen?
  • Verschillende vormingsorganisaties bieden nascholing rond storytelling.
  • Wie een concrete vraag heeft, kan altijd terecht bij het Kenniscentrum WWZ. Dan gaan we op zoek naar een partner die kan ingaan op uw vragen.

Erken expertise

‘Er is niet één algemeen beleid nodig rond ouderenzorg en diversiteit. Doordat we steeds diverser worden, moeten we verschillende modellen proberen’, zegt Angélique in de film. Er bestaat niet één blauwdruk voor cultuurgevoelige ouderenzorg. Er is geen alles zaligmakend model. In haar eigen vzw De Mangoboom in Bloei bewandelt Angèlique heel verscheiden paden. Met hun senioren werken zij categoriaal – mama’s onder elkaar – maar ook verbindend, in contact met het lokaal dienstencentrum. Hun vrijwilligerswerking, taallessen en gezamenlijke ontbijten zijn multicultureel en intergenerationeel. Zij werken inclusief, voor een brede waaier aan nationaliteiten, mensen met en zonder papieren, iedereen is welkom. In de werking van de vzw verdampen de begrippen ‘categoriaal’ en ‘integraal’, hun acties en activiteiten zijn één en niet van elkaar te scheiden. De categoriale aanpak is vaak een startpunt om verbindend te werken met de samenleving. De Mangoboom in Bloei is vooral een nabijheidsorganisatie.

Heel wat Brusselse zelforganisaties spelen een belangrijke verbindende rol. Deze vzw’s zijn van onderuit gegroeid en vormen voor kwetsbare groepen vaak een brug naar de samenleving. Bijna ongemerkt vormen zij een belangrijke schakel als toegangspoort, informatienetwerk, vertrouwensbasis en verbinding naar de zorg- en welzijnssector.

Er bestaat niet één blauwdruk voor cultuurgevoelige zorg

De maatschappelijke rol van deze zelforganisaties vraagt meer aandacht en ondersteuning van de overheid. De sociale impact van hun werk is - volgens onze ervaring - in een superdiverse stad onvergelijkbaar. Zij bereiken nieuwkomers, mensen met een precair verblijfsstatuut, ook veel jong-senioren. De zorgvragen die hen ter ore komen zijn vaak van een ander type. Bij Sub-Saharaanse ouderen bijvoorbeeld is er een grote frequentie van hepatitis B, hiv/aids, en sikkelcelanemie. Vrouwen worden vaak geconfronteerd met genitale verminking. Rond handicap zijn veel taboes. Met ouderdomsziektes zoals dementie zijn ze weinig vertrouwd.

Het werk in zelforganisaties gebeurt vooral door vrijwilligers, met weinig of geen middelen. Zonder voldoende financieel draagvlak gaat veel energie verloren in overleven. De zekerheid van een basisinfrastructuur zou een groot verschil maken. Onze ervaring leert dat zelforganisaties, vanuit hun autonomie, een grote expertise hebben opgebouwd in multicultureel samenleven. Laten we hen voldoende steun geven, opdat we bij hen in de leer kunnen gaan en zij hun schakelfunctie kunnen waarmaken.

Hebt u als zelforganisatie nood aan ondersteuning over zorg en welzijn?
  • Het Kenniscentrum WWZ kan samen met u de juiste partner zoeken om u te ondersteunen.
  • Wij kunnen u ook altijd ondersteunen bij de uitbouw van nieuwe projecten.
Contact 

Cynthia van Thiel

cynthia.van.thiel@kenniscentrumwwz.be
+32 (0)2 413 01 48
Lees ook 
beeld uit film kotosa

De vier vrouwen die in de film aan het woord komen, zijn Belg van Afrikaanse afkomst. Ze vertellen over zorg tussen twee culturen en over ouder worden in...

Welzijn
mensen kijken film

In vergelijking met Nederland en Duitsland is de ouderenzorg in België weinig toegankelijk voor ouderen met een migratieachtergrond.

Welzijn
kaart van afrika met Congo, Guinee, Kameroen en Rwanda gekleurd

Het aantal ouderen met een migratieachtergrond stijgt.

Welzijn
Hélène Mavar

Hier lijkt het vaak alsof de dokter niet in je leven geïnteresseerd is, maar enkel in je ziekte.

Welzijn
Angélique Mayele-Wamituma van de Mangoboom in Bloei

Zelforganisaties voor Etnisch Culturele Minderheden staan open voor iedereen, organiseren ontmoeting en dialoog, en bouwen bruggen met de Belgische...

Welzijn
Intercultureel bemiddelaar Espérance Nyirantereye

Interculturele bemiddeling helpt de communicatie verbeteren tussen hulpverleners en patiënten uit etnisch-culturele minderheden en hun familie.

Welzijn
verzorgster rusthuis

Kotosa brengt een universele boodschap over diversiteit en zorg in de 21ste eeuw.

Welzijn
cover cahier

Wat betekent het om zorg te krijgen in een totaal andere context dan waar je ooit geboren en getogen bent?

Welzijn

Onze reeks cahiers maakt de vernieuwing-op-het-terrein mee zichtbaar.

Welzijn
Wonen
Zorg